Κατά τους τελευταίους μήνες η νόσος από το νέο κορωνοιό SARS-CoV-2 (coronavirus disease 2019 / COVID-19) αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για την παγκόσμια υγεία και έχει επιβάλλει δραματικές αλλαγές στο χώρο των υπηρεσιών υγείας. Ένα ποσοστό ασθενών με σοβαρή νόσο θα αναπτύξουν το Σύνδρομο Οξείας Αναπνευστικής Δυσχέρειας (acute respiratory distress syndrome / ARDS) και θα τεθεί υπό μηχανική αναπνευστική υποστήριξη [1] με αυξημένο κίνδυνο θνητότητας. Η ηλικία και άλλες συννοσηρότητες όπως η αρτηριακή υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης και τα καρδιαγγειακά νοσήματα αποτελούν παράγοντες πτωχής πρόγνωσης [1].

Κατά τους τελευταίους μήνες η νόσος από το νέο κορωνοιό SARS-CoV-2 (coronavirus disease 2019 / COVID-19) αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για την παγκόσμια υγεία και έχει επιβάλλει δραματικές αλλαγές στο χώρο των υπηρεσιών υγείας. Ένα ποσοστό ασθενών με σοβαρή νόσο θα αναπτύξουν το Σύνδρομο Οξείας Αναπνευστικής Δυσχέρειας (acute respiratory distress syndrome / ARDS) και θα τεθεί υπό μηχανική αναπνευστική υποστήριξη [1] με αυξημένο κίνδυνο θνητότητας. Η ηλικία και άλλες συννοσηρότητες όπως η αρτηριακή υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης και τα καρδιαγγειακά νοσήματα αποτελούν παράγοντες πτωχής πρόγνωσης [1].Από την έναρξη της πανδημίας έχουν περιγραφεί νευρολογικά συμπτώματα στους ασθενείς με νόσο COVID-19 (βλ. βιβλιογραφική ανασκόπηση [2]. Συχνά τα συμπτώματα σχετίζονται με την υποκείμενη παθολογία και δύνανται να παρατηρηθούν σε συνθήκες υποξίας, όπως κεφαλαλγία, ζάλη, διαταραχή του επιπέδου συνείδησης, αταξία, σπασμοί και επεισόδια που ομοιάζουν με Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο (stroke-like episodes) [3]. Έχουν περιγραφεί περιπτώσεις ασθενών με SARS-CoV-2-σχετιζόμενη μηνιγγίτιδα, με εκδηλώσεις σπασμούς και έκπτωση του επιπέδου συνείδησης [4], καθώς και περιπτώσεις  COVID-19–σχετιζόμενης Οξείας Νεκρωτικής Εγκεφαλοπάθειας (acute necrotizing encephalopathy / ANE) [5]. Πρόσφατα, απομυελινωτικού τύπου ιστική καταστροφή έχει περιγραφεί στα πλαίσια COVID-19-σχετιζόμενης οξείας αιμορραγικής λευκοεγκεφαλίτιδας [6].

Η ανοσολογική απόκριση στα πλαίσια νόσου COVID-19 – επιπτώσεις για την Πολλαπλή Σκλήρυνση

Στην αρχική ανοσολογική απόκριση που στοχεύει στην κάθαρση του ιού φαίνεται ότι συμμετέχουν πρωτίστως τα μονοκύτταρα / μακροφάγα και κατόπιν τα CD8+ T λεμφοκύτταρα, κύτταρα φυσικοί φονείς και σε μικρότερο βαθμό τα Β-λεμφοκύτταρα [7]. Πιθανότατα επίσης συνεισφέρει στην κατεύθυνση αυτή και η ανοσολογική απόκριση με παραγωγή αντισωμάτων ειδικών έναντι του ιού, η οποία ενδεχομένως να μπορεί να αποτρέψει την επαναλοίμωξη.  Παρόλαυτά, διαφυγή του ιού και λοίμωξη λευκοκυττάρων δύναται να προκαλέσει λεμφοπενία, φαινότυπο «εξάντλησης» των CD8+ T λεμφοκυττάρων, συνοδό «καταιγίδα» κυτταροκινών και αγγειακή παθολογία, στοιχεία τα οποία θεωρείται ότι συνεισφέρουν στη βλάβη που παρατηρείται στο ARDS [8]. Σε ασθενείς με νόσο COVID-19, η λοίμωξη από SARS-CoV-2 φαίνεται ότι σχετίζεται με διαταραχή του ανοσοποιητικού, εκδηλούμενη ως λεμφοπενία, ενώ η συχνότητα της λεμφοπενίας είναι ιδιαίτερα αυξημένη σε ασθενείς με σοβαρή νόσο [9]. Έχει αναφερθεί μείωση της σχετικής συχνότητας υποπληθυσμών ανοσιακών κυττάρων όπως CD4+ T λεμφοκυττάρων, CD8+ T λεμφοκυττάρων, B λεμφοκυττάρων, και κυττάρων – φυσικών φονέων (natural killer / NK), ιδιαίτερα σε ασθενείς με σοβαρή νόσο COVID-19. Εμμένουσα μείωση των CD8+ T λεμφοκυττάρων έχει συνδεθεί με πτωχή πρόγνωση [10]. Παράλληλα οι ασθενείς με λοίμωξη από SARS-CoV-2 εμφανίζουν αυξημένη σχετική συχνότητα CCR6+CD4+ T βοηθητικών λεμφοκυττάρων-τύπου 17 (T helper-17 / Th17) [10], υποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού προς προ-φλεγμονώδη φαινότυπο. Άλλες προ-φλεγμονώδεις κυτταροκίνες επίσης ανευρίσκονται αυξημένες στο περιφερικό αίμα ασθενών με νόσο COVID-19 όπως ιντερλευκίνη (interleukin / IL) IL-6, IL-10, IL-2 και κυτταροκίνες χαρακτηριστικές Th1 προ-φλεγμονώδους απόκρισης όπως η ιντερφερόνη-γ και (IFN-γ) και ο παράγοντας νέκρωσης των όγκων τύπου α (tumor necrosis factor / TNF-α) [11,12]. Το ARDS φαίνεται ότι είναι πρωτίστως ανοσο-διαμεσολαβούμενο σύνδρομο [13] χαρακτηριζόμενο από υπέρμετρη παραγωγή προ-φλεγμονωδών κυτταροκινών. Έχει περιγραφεί σε ασθενείς με σοβαρή νόσο COVID-19 οι οποίοι νοσηλεύθηκαν σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας και συνδέεται με πτωχή πρόγνωση [14]. Ως εκ τούτου η ανοσολογική απόκριση στον ιό SARS-CoV-2 προτείνεται ότι πραγματοποιείται σε δύο φάσεις, την αμιγώς ανοσολογική και τη φάση της ιστικής βλάβης, κατά κανόνα του πνευμονικού ιστού [8]. Σε συνάρτηση με την υπόθεση ότι ένα υπερ-δραστήριο ανοσοποιητικό σύστημα δύναται να προκαλέσει ιστική βλάβη και ανεπάρκεια οργάνων, στο διάμεσο χώρο του πνευμονικού παρεγχύματος ασθενών με COVID-19-σχετιζόμενου ARDS παρατηρείται πληθώρα λεμφοκυτταρικών διηθήσεων [10].

Αναφορικά με τις νοσοτροποποιητικές αγωγές (ΝΤΑ) που χορηγούνται στην Πολλαπλή Σκλήρυνση υπάρχει η επαγρύπνηση για το ενδεχόμενο να ενέχουν κινδύνους τόσο σε σχέση με τη λοίμωξη από τον ιο SARS-CoV-2, όσο και με το σύνδρομο ARDS [8]. Οι περισσότερες ΝΤΑ δε στοχεύουν δραστικά στο σύστημα της φυσικής ανοσίας και λίγες ασκούν μακροχρόνιες επιδράσεις στα CD8 Τ-λεμφοκύτταρα έτσι ώστε να περιορίσουν περαιτέρω την άμυνα έναντι της νόσου COVID-19 [8]. Επίσης, λίγες ΝΤΑ δύναται να επηρεάσουν τις μορφές των Β-λεμφοκυττάρων οι οποίες ευθύνονται για την παραγωγή των αντισωμάτων και την ενδεχόμενη προστασία από την επανα-λοίμωξη, ενώ επισημαίνεται ότι η λειτουργικά ακεραιότητα των Β-λεμφοκυττάρων ενδεχομένως να μην είναι αναγκαία συνθήκη για την προστασία από τη λοίμωξη [7]. Παρόλαυτά, τροποποίηση του δοσολογικού σχήματος ενδεχομένως να μειώσει περαιτέρω τον κίνδυνο λοίμωξης σε ασθενείς με ΠΣ που λαμβάνουν ΝΤΑ στη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 [8].

Το παρόν κείμενο έχει βασιστεί στη διεθνή βιβλιογραφία. Η επιλογή της νοσοτροποποιητικής αγωγής σε κάθε περίπτωση γίνεται από το θεράποντα Νευρολόγο.

Βιβλιογραφία

1. Guan, W.J.; Ni, Z.Y.; Hu, Y.; Liang, W.H.; Ou, C.Q.; He, J.X.; Liu, L.; Shan, H.; Lei, C.L.; Hui, D.S.C., et al. Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China. The New England journal of medicine 2020, 382, 1708-1720, doi:10.1056/NEJMoa2002032.

2. Boziki, M.K.; Mentis, A.A.; Shumilina, M.; Makshakov, G.; Evdoshenko, E.; Grigoriadis, N. COVID-19 Immunopathology and the Central Nervous System: Implication for Multiple Sclerosis and Other Autoimmune Diseases with Associated Demyelination. Brain sciences 2020, 10, doi:10.3390/brainsci10060345.

3. Leonardi, M.; Padovani, A.; McArthur, J.C. Neurological manifestations associated with COVID-19: a review and a call for action. Journal of neurology 2020, 267, 1573-1576, doi:10.1007/s00415-020-09896-z.

4. Montalvan, V.; Lee, J.; Bueso, T.; De Toledo, J.; Rivas, K. Neurological manifestations of COVID-19 and other coronavirus infections: A systematic review. Clinical neurology and neurosurgery 2020, 194, 105921, doi:10.1016/j.clineuro.2020.105921.

5. Mao, L.; Jin, H.; Wang, M.; Hu, Y.; Chen, S.; He, Q.; Chang, J.; Hong, C.; Zhou, Y.; Wang, D., et al. Neurologic Manifestations of Hospitalized Patients With Coronavirus Disease 2019 in Wuhan, China. JAMA neurology 2020, 77, 683-690, doi:10.1001/jamaneurol.2020.1127.

6. Karapanayiotides, T.; Geka, E.; Prassopoulos, P.; Koutroulou, I.; Kollaras, P.; Kiourtzieva, E.; Pourzitaki, C.; Veroniki, F.; Sintila, S.A.; Astreinidis, A., et al. Concentric demyelination pattern in COVID-19-associated acute haemorrhagic leukoencephalitis: a lurking catastrophe? Brain : a journal of neurology 2020, 10.1093/brain/awaa375, doi:10.1093/brain/awaa375.

7. Giovannoni, G.; Hawkes, C.; Lechner-Scott, J.; Levy, M.; Waubant, E.; Gold, J. The COVID-19 pandemic and the use of MS disease-modifying therapies. Multiple sclerosis and related disorders 2020, 39, 102073, doi:10.1016/j.msard.2020.102073.

8. Baker, D.; Amor, S.; Kang, A.S.; Schmierer, K.; Giovannoni, G. The underpinning biology relating to multiple sclerosis disease modifying treatments during the COVID-19 pandemic. Multiple sclerosis and related disorders 2020, 43, 102174, doi:10.1016/j.msard.2020.102174.

9. Baig, A.M.; Khaleeq, A.; Ali, U.; Syeda, H. Evidence of the COVID-19 Virus Targeting the CNS: Tissue Distribution, Host-Virus Interaction, and Proposed Neurotropic Mechanisms. ACS chemical neuroscience 2020, 11, 995-998, doi:10.1021/acschemneuro.0c00122.

10. Xu, Z.; Shi, L.; Wang, Y.; Zhang, J.; Huang, L.; Zhang, C.; Liu, S.; Zhao, P.; Liu, H.; Zhu, L., et al. Pathological findings of COVID-19 associated with acute respiratory distress syndrome. The Lancet. Respiratory medicine 2020, 8, 420-422, doi:10.1016/S2213-2600(20)30076-X.

11. Matsuda, K.; Park, C.H.; Sunden, Y.; Kimura, T.; Ochiai, K.; Kida, H.; Umemura, T. The vagus nerve is one route of transneural invasion for intranasally inoculated influenza a virus in mice. Veterinary pathology 2004, 41, 101-107, doi:10.1354/vp.41-2-101.

12. Wang, F.; Nie, J.; Wang, H.; Zhao, Q.; Xiong, Y.; Deng, L.; Song, S.; Ma, Z.; Mo, P.; Zhang, Y. Characteristics of Peripheral Lymphocyte Subset Alteration in COVID-19 Pneumonia. The Journal of infectious diseases 2020, 221, 1762-1769, doi:10.1093/infdis/jiaa150.

13. Ramanathan, K.; Antognini, D.; Combes, A.; Paden, M.; Zakhary, B.; Ogino, M.; MacLaren, G.; Brodie, D.; Shekar, K. Planning and provision of ECMO services for severe ARDS during the COVID-19 pandemic and other outbreaks of emerging infectious diseases. The Lancet. Respiratory medicine 2020, 8, 518-526, doi:10.1016/S2213-2600(20)30121-1.

14. Liu, J.; Li, S.; Liu, J.; Liang, B.; Wang, X.; Wang, H.; Li, W.; Tong, Q.; Yi, J.; Zhao, L., et al. Longitudinal characteristics of lymphocyte responses and cytokine profiles in the peripheral blood of SARS-CoV-2 infected patients. EBioMedicine 2020, 55, 102763, doi:10.1016/j.ebiom.2020.102763.